Được truyền cảm hứng từ bài giảng “Chủ nghĩa thực dân về dữ liệu – Colonised by data” nên dù bài dài cũng cố dịch chia sẻ, vì biết thuật toán của Facebook sẽ không ưu tiên hiển thị post nhiều chữ.
Những thông tin hiển thị trên trang tin (feed) không còn phụ thuộc vào bạn. Điều đáng lo ngại ở đây không chỉ giới hạn ở việc bỏ lỡ ngày sinh nhật của 1 người quen, mà còn là lí trí con người và hòa bình thế giới.
Thật khó để xác định chính xác thời điểm chúng ta mất quyền kiểm soát những gì chúng ta nhìn thấy, đọc, và thậm chí là suy nghĩ vào tay các công ty truyền thông xã hội lớn nhất.
Theo tôi chính xác là vào năm 2016, đó là năm Twitter, Instagram (Facebook đã mua lại), và YouTube bước vào thế giới tương lai thuật toán. Thống trị bởi các robot lập trình nhằm thu hút sự chú ý của con người lâu nhất có thể, chúng quảng cáo những thứ mà con người có xu hướng click vào, chia sẻ hoặc thả tim — và chôn vùi mọi thứ khác.
Gửi lời tạm biệt tới các trang chủ, nơi hiển thị tất cả mọi thứ và tất cả những người chúng ta theo dõi theo trình tự thời gian, kéo dài không hồi kết. Và xin chào những trang tin sôi động, dày đặc xuất hiện buộc ta phải click chuột.
Cùng lúc đó, Facebook – nơi mà trang tin mới (News Feed) được điều khiển bởi các thuật toán từ năm 2009 – đã ẩn cài đặt để chuyển về chế độ “Gần đây nhất” (Most Recent).
Bạn có thể nghĩ rằng không có gì to tát cả. Ngoại trừ việc các thuật toán không rõ ràng này không chỉ tối đa hóa tin tức về số lượng album mới nhất của Taylor Swift, chúng còn tối đa hóa phạm vi tiếp cận của những kẻ đánh bom, các cuộc tấn công, những thông tin sai lệch, các thuyết âm mưu. Chúng đã đẩy con người lún sâu hơn vào bong bóng bộ lọc khổng lồ do chính chúng ta tạo ra.
Hany Farid, một giáo sư khoa học máy tính tại Đại học California, Berkeley, cho rằng: “Chính những kẻ xấu xa giấu mặt, những kẻ theo chủ nghĩa da trắng thượng đẳng đang có những hành động xấu trên Internet. Facebook, YouTube và các trang mạng xã hội khác không hề cho phép điều này xảy ra, mà chỉ góp phần khuếch đại nó.
Các tình huống xấu nhất không còn chỉ là giả thuyết. Con người được tiếp xúc với những thứ hấp dẫn họ nhất, họ click chuột, họ đọc, họ xem, họ rơi vào các “lỗ thỏ” không ngừng củng cố suy nghĩ và ý tưởng của họ, họ kết nối với những người cùng chí hướng. Để rồi họ kết thúc trong chính phiên bản thực tế được cá nhân hóa bởi riêng họ. Họ kết thúc chính bên trong Điện Capitol Hoa Kỳ.
Chắc chắn rằng mạng xã hội không phải là tác nhân duy nhất. Và kể cả khi sự đổ lỗi tập trung vào mạng xã hội, thì robot hay các thuật toán không phải là thứ duy nhất phải gánh trách nhiệm. Việc đình chỉ các tài khoản Facebook và Twitter của Tổng thống Trump cho thấy điều ngược lại: Những người điều hành các công ty này vẫn có tiếng nói cuối cùng về những gì được xuất hiện và không được xuất hiện. (Và lần cuối tôi đã kiểm tra, chúng ta vẫn hoàn toàn có thể lựa chọn không sử dụng mạng xã hội.)
Nhưng về cốt lõi, đây vẫn là một vấn đề công nghệ lớn: Máy tính phụ trách những gì chúng ta thấy và chúng đang hoạt động không minh bạch.
Thông thường, chuyên mục của tôi tập trung vào việc cung cấp các giải pháp cho các vấn đề công nghệ. Trong trường hợp này, không hề có giải pháp nào, kể cả cái đơn giản nhất. Tất cả những gì tôi có thể làm là chia sẻ một số ý tưởng.
Ý tưởng số 1: Không có thuật toán, không có quảng cáo
Mark Weinstein, người sáng lập MeWe, một mạng xã hội tự coi mình là chống Facebook, khẳng định giải pháp là quay trở về trang hiển thị thông tin theo trình tự thời gian thuần túy mà không có bất kì sự thao túng nào.
Trên MeWe, bạn theo dõi bạn bè, các trang hoặc nhóm. Các bài đăng xuất hiện trên trang tin của bạn khi chúng được đăng. Ông Weinstein chia sẻ: “Không nhà quảng cáo, nhà tiếp thị, không tổ chức chính trị và không thành viên nào có thể đẩy nội dung vào trang tin tức của người khác. Vì vậy, chúng tôi loại bỏ hoàn toàn ý tưởng khuếch đại gây rối, thái quá. Điều này không thể xảy ra với MeWe.”
Cụ thể, theo ông, điều này hạn chế sự lan truyền của thông tin sai lệch. “Bạn phải chọn theo dõi những thông tin sai lệch. Bạn không thể bị động tiếp nhận thông tin sai lệch bởi một thuật toán hoặc bởi chính phủ Nga hoặc chính phủ Trung Quốc”, ông nói thêm.
Tuy nhiên, trong tuần gần đây, khi người dùng phe cánh hữu cực đoan (far-right users) tìm kiếm các lựa chọn thay thế cho Facebook, Twitter và Parler, họ đã tiếp cận với MeWe, mạng xã hội hiện có 15,5 triệu người dùng. Ông Weinstein nói rằng mạng xã hội này đã đầu tư rất nhiều vào việc kiểm duyệt và các điều khoản dịch vụ của nó rất rõ ràng: người dùng sẽ bị trục xuất khỏi trang mạng này nếu có bất kì hành vi kích động bạo lực, đăng tài liệu bất hợp pháp và hơn thế nữa. Sau khi Parler bị loại bỏ, MeWe đã liên hệ với Apple, Google và Amazon để đảm bảo rằng ứng dụng này đáp ứng các nguyên tắc kiểm duyệt của họ.
Tuy nhiên, một vấn đề với dòng thời gian (timeline) không theo thuật toán đó là trang tin có thể bị “ngập” và khó sắp xếp. Đó chính xác là những gì Twitter, Facebook và Instagram đã trả lời tôi khi tôi hỏi tại sao họ lại bỏ mặc định hiển thị theo thứ tự thời gian ngay từ đầu.
Ông Weinstein cho biết MeWe, mạng xã hội kiếm tiền từ các tính năng trả phí và tùy chọn đăng ký trả phí (không phải từ quảng cáo), giải quyết vấn đề đó bằng các bộ lọc và công cụ để quản lý trang tin tức (feed) của người dùng; bạn có thể sắp xếp theo danh bạ, nhóm và trang bạn theo dõi. Và bởi vì không có quảng cáo mục tiêu (targeted ads), MeWe không liên tục thu thập dữ liệu về người dùng, ông Weinstein nói.
Ý tưởng số 2: Loại bỏ những kẻ phá hoại
Tuy nhiên, đối với những ông lớn (Facebook, Google) phụ thuộc vào quảng cáo, việc loại bỏ thuật toán cũng giống như việc hái sao trên trời vậy.
Thay vào đó, các chuyên gia đề xuất rằng các nền tảng nên nghiêm túc trong việc loại bỏ sự phẫn nộ, tức giận và âm mưu, đồng thời ưu tiên những thành phần đáng tin cậy, chu đáo và có uy tín — ngay cả khi họ biết điều đó có nghĩa là ít sự tương tác hơn.
Giáo sư Farid nói: “Các thuật toán chỉ cần quyết định: ‘Chúng tôi nghĩ rằng tờ Wall Street Journals, Wikipedias, Tổ chức Y tế Thế giới có nhiều giá trị hơn là trang Dumbdumb.coms’“.
Và có bằng chứng cho thấy điều này có khả năng. Trong một nghiên cứu vào tháng 3 năm 2020, Giáo sư Farid và các nhà nghiên cứu khác phát hiện ra rằng YouTube trên thực tế đã giảm quảng cáo các video thuyết âm mưu sau khi công ty thay đổi thuật toán đề xuất của họ.
Facebook cũng đã làm điều tương tự. Trong những tuần trước cuộc bầu cử, Facebook và Instagram đã thực hiện các bước để hạn chế sự lan truyền thông tin mà các thuật toán của nó phân loại là thông tin sai lệch tiềm ẩn, bao gồm cả những tuyên bố đã bị phủ nhận về việc gian lận cử tri và lá phiếu. Điều này đã dẫn đến sự gia tăng các nguồn tin tức đáng tin cậy và giảm các trang web đảng phái.
Và có bằng chứng cho thấy các câu chuyện về gian lận bầu cử đã giảm mạnh trên Twitter sau khi tài khoản của ông Trump bị đình chỉ, theo nền tảng tình báo truyền thông Zignal Labs.
Các cơ quan quản lý cũng có thể can thiệp. Ngoài các vụ kiện chống độc quyền khác nhau, đã có những lời kêu gọi cụ thể buộc các công ty phải chịu trách nhiệm về các thuật toán của họ. Báo cáo từ các đồng nghiệp của tôi cho thấy Facebook đã nhận thức rõ về hệ thống gợi ý của mình đang có xu hướng dẫn mọi người đến các nhóm cực đoan. Một dự luật, do Hạ nghị sĩ Tom Malinowski (D., N.J.) và Hạ nghị sĩ Anna Eshoo (D., California) đưa ra, nhằm mục đích buộc các nền tảng chịu trách nhiệm về “thuật toán quảng bá chủ nghĩa cực đoan”.
Ý tưởng số 3: Trao lại quyền kiểm soát
Đây là ý tưởng điên rồ nhất trong tất cả? Ồ, bạn biết đấy, chỉ cần trả lại cho chúng tôi quyền kiểm soát.
Jesse Lehrich, đồng sáng lập của Accountable Tech – một tổ chức phi lợi nhuận chuyên chống lại thông tin sai lệch trên mạng xã hội, cho biết: “Điều gì sẽ xảy ra nếu mọi người có nói,“ Tôi muốn xem tin tức từ nhiều nguồn chính trị khác nhau ”, hoặc“ Tôi chỉ muốn xem các bài đăng từ bạn bè và gia đình”.
Ít nhất thì Facebook cũng cho phép bạn xem một số thông tin về lý do tại sao bạn nhìn thấy thứ gì đó. Nhấn vào ba dấu chấm ngang trên bất kỳ bài đăng nào trên trang tin (feed) của bạn, sau đó nhấn vào “Tại sao tôi lại thấy bài đăng này?”
Và nếu bạn nghĩ rằng sự lựa chọn tốt nhất là trang tin theo trình tự thời gian như cũ, thì có nhiều cách để lấy lại nó, ít nhất là tạm thời, trên một số dịch vụ. Tuy nhiên, các cài đặt được ẩn kĩ:
Facebook: Trong trình duyệt web, hãy di chuyển đến biểu tượng trang chủ (home icon) ở đầu trang tin (feed) của bạn, cuộn qua menu ở phía trái. Chọn “Xem thêm” (See more), sau đó chọn “Gần đây nhất” (Most Recent). Trong ứng dụng dành cho thiết bị di động, hãy chuyển đến ba đường ngang ở góc trên cùng hoặc dưới cùng bên phải của màn hình và tìm “Gần đây nhất” (Most Recent). Hãy nhớ rằng, bạn sẽ bị đưa ra khỏi trang tin (feed) này khi đóng trang web hoặc ứng dụng.
Twitter: Twitter thì dễ dàng hơn nhiều. Một ngôi sao nhỏ ở góc trên bên phải của trang web và ứng dụng cho phép bạn “Xem các bài đăng mới nhất” (See latest Tweets) thay vì “Các bài đăng hàng đầu” (Top Tweets). Mặc dù nó từng đưa bạn trở về trang tin mang thuật toán, nhưng giờ đây nó vẫn giữ bạn ở lại trang tin (feed) bạn đã sử dụng lần cuối. Tôi thường chuyển đổi giữa hai chế độ này.
YouTube: Bạn không thể tắt toàn bộ bộ thuật toán đề xuất nhưng bạn có thể chuyển sang “Video mới nhất” (Latest videos) trong từng danh mục hoặc truy vấn tìm kiếm. Bạn cũng có thể tắt tự động phát (Autoplay). Trong trình duyệt web, hãy tìm nút bật tắt nhỏ có nút phát ở phía dưới trình phát video. Trong ứng dụng, hãy tìm nút bật tắt nhỏ ở phía trên trình phát video.
TikTok: Bên cạnh trang tin dành cho bạn (For You feed) theo thuật toán là trang tin đang theo dõi (Following feed), chỉ hiển thị những người bạn theo dõi trên dịch vụ. Hãy biết rằng: TikTok vẫn sử dụng các thuật toán ở đây để hiển thị cho bạn những video mà nó cho rằng bạn sẽ muốn xem nhất.
Instagram: Xin lỗi, không có giải pháp nào cả. Instagram chỉ bao gồm các thuật toán. Người phát ngôn của Facebook giải thích rằng với trang tin (feed) theo trình tự thời gian cũ, mọi người đã bỏ lỡ 70% số bài đăng trên trang tin của họ — gần một nửa số bài đăng của bạn bè và gia đình. Sau khi thực hiện thay đổi đối với trang tin thuật toán, công ty nhận thấy rằng trung bình, mọi người đã xem hơn 90% bài đăng của bạn bè họ.
Trong nhiều năm qua, mạng xã hội không chỉ để cập nhật thông tin về chúng ta, về bạn bè và gia đình, mà còn là kênh thông tin nhiều người nhìn thấy và từ đó hình thành quan điểm của họ về thế giới.
Liệu những thuật toán, cái mà phục vụ lợi nhuận cuối cùng của các ông lớn công nghệ, sẽ tiếp tục thúc đẩy các quan điểm, hay sẽ có những quy định và kiểm soát thực sự về chúng? Đáng tiếc là điều này không do chúng ta quyết định.
P/s: Cái giá của kết nối không hề rẻ, nhưng cái giá của sự mất kết nối cũng rất đắt, làm thế nào để cân bằng?
Nếu đủ kiên nhẫn đọc đến đây thì tài liệu tiếp theo bạn nên tham khảo là bài giảng và thảo luận về “Chủ nghĩa thực dân về dữ liệu” do viện Goethe tổ chức. Rất nhiều góc nhìn mới, đặc biệt cần thiết cho những người làm về công nghệ, những người mong muốn đẩy mạnh chuyển đổi số!
Tài liệu tham khảo
Tác giả: Joanna Stern, Ngày đăng: 17/01/2021, Social-Media Algorithms Rule How We See the World. Good Luck Trying to Stop Them. WSJ, Ngày truy cập: 06/02/2022.
Nguồn Vietnam Digital Health Network.
